نقش حیاتی بازگشت آبزیان بومی در احیای اکوسیستم، امنیت غذایی و اقتصاد بومی چرا باید ماهی‌ها به رودخانه‌های ایران برگردند؟

مقدمه: رودخانه‌هایی که خاموش شدند در سال‌های اخیر، بسیاری از رودخانه‌های ایران به نماد سکوت و مرگ تدریجی طبیعت بدل شده‌اند؛ نه از صدای خروش آب خبری هست، نه از رقص ماهی‌ها در لایه‌های زلال جریان. رودخانه‌هایی که قرن‌ها شریان زندگی کشاورزی، فرهنگی و بوم‌شناختی ایران بوده‌اند، حالا درگیر کم‌آبی، آلودگی، سدسازی بی‌رویه و برداشت‌های […]

مقدمه: رودخانه‌هایی که خاموش شدند

در سال‌های اخیر، بسیاری از رودخانه‌های ایران به نماد سکوت و مرگ تدریجی طبیعت بدل شده‌اند؛ نه از صدای خروش آب خبری هست، نه از رقص ماهی‌ها در لایه‌های زلال جریان. رودخانه‌هایی که قرن‌ها شریان زندگی کشاورزی، فرهنگی و بوم‌شناختی ایران بوده‌اند، حالا درگیر کم‌آبی، آلودگی، سدسازی بی‌رویه و برداشت‌های غیراصولی شده‌اند.

اما این فاجعه فقط مربوط به کمبود آب نیست؛ یکی از علائم خطر بزرگ‌تر، غیبت ماهی‌هاست. حضور یا نبود ماهی‌ها در رودخانه‌ها، نه‌فقط یک موضوع زیستی بلکه شاخصی جدی از سلامت اکولوژیکی و حتی اقتصادی یک منطقه است.

ماهی؛ قطعه گمشده پازل بوم‌شناسی رودخانه‌ها

ماهی‌ها در چرخه حیات رودخانه‌ها نقش کلیدی دارند. آن‌ها با تغذیه از گیاهان آبزی، لاروها و مواد آلی، به کنترل جمعیت جانداران دیگر کمک می‌کنند و از رشد بی‌رویه موجوداتی چون پشه‌ها و باکتری‌های مضر جلوگیری می‌کنند. همچنین، ماهی‌ها منبع غذایی برای پرندگان، خزندگان و پستانداران اطراف رودخانه‌اند و نبود آن‌ها زنجیره غذایی را مختل می‌کند.

گونه‌هایی مانند ماهی سفید خزر، ماهی قزل‌آلا، کپور ماهیان، زرده‌پر و سگ‌ماهی‌ها، روزگاری نه چندان دور در بسیاری از رودخانه‌های ایران فراوان بودند. امروز اما بسیاری از این گونه‌ها یا منقرض شده‌اند یا در فهرست قرمز قرار دارند.

پیوند بین ماهی، کشاورزی و اقتصاد محلی

در مناطقی مانند لرستان، گیلان، خوزستان، گلستان، کردستان و سیستان‌وبلوچستان، صیادی رودخانه‌ای بخشی از اقتصاد بومی بوده است. نبود ماهی نه‌فقط تهدیدی برای تنوع زیستی است، بلکه معیشت هزاران خانواده را تحت تأثیر قرار داده است.

طبق گزارش سازمان شیلات ایران در سال ۱۴۰۲، تولید ماهی در منابع آب شیرین کشور نسبت به دهه گذشته بیش از ۴۰٪ کاهش داشته است. این کاهش عمدتاً به دلیل کاهش جریان رودخانه‌ها، آلودگی منابع آب و قطع مسیر مهاجرت ماهیان (به‌ویژه گونه‌های مهاجر مانند کپور ماهیان) رخ داده است.

اثرات زیست‌محیطی حضور ماهی در احیای رودخانه‌ها

حضور ماهی‌ها باعث کاهش جلبک‌های سمی، تنظیم اکسیژن آب، کاهش بوی بد رودخانه‌ها و افزایش خودپالایی طبیعی آب می‌شود. همچنین تخم‌ریزی و حرکت ماهی‌ها در بستر رودخانه موجب جابه‌جایی رسوبات و افزایش جریان طبیعی آب می‌شود که نقش مهمی در تنفس خاک اطراف و سلامت آبزی‌زی دارد.

در تجربه‌ای موفق در رودخانه ” هراز ” مازندران، با رهاسازی تدریجی ماهی‌های بومی قزل‌آلا و محدود کردن ورود فاضلاب‌های صنعتی، کیفیت آب طی ۲ سال ۳۵٪ بهبود یافت و حضور پرندگان مهاجر نیز افزایش یافت.

در برابر اقلیمِ خشک و تغییراتِ گسترده، چه باید کرد؟

ایران یکی از ۱۰ کشور اول در خطر تنش آبی در جهان است. خشکسالی‌های پی‌در‌پی، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع زیرزمینی و تغییر اقلیم، رودخانه‌ها را با چالشی تاریخی روبه‌رو کرده است. اما در دل همین بحران، بازگشت ماهی‌ها می‌تواند بخشی از راه‌حل باشد.

با احیای مسیر رودخانه‌ها، ایجاد گذرگاه‌های ماهی‌رو در سدها، کاهش آلودگی‌های صنعتی و شهری و مشارکت مردم در رهاسازی و حفظ گونه‌های بومی، می‌توان چرخه حیات طبیعی را بازسازی کرد.

چرا حمایت مردم حیاتی است؟

مردم در خط مقدم حفاظت‌اند. بدون تغییر الگوی مصرف آب، مدیریت زباله و آلاینده‌ها، و فرهنگ‌سازی درباره اهمیت اکوسیستم رودخانه‌ای، هیچ برنامه احیایی پایدار نخواهد بود.

در استان فارس، پویشی مردمی برای حفاظت از ماهی‌های بومی رودخانه قره‌آغاج باعث شد تا در سال ۱۴۰۱ بیش از ۵۰ هزار بچه‌ماهی در محیط طبیعی رهاسازی شوند. این پویش با کمک مدارس، نهادهای محلی و شهرداری شکل گرفت و حالا یکی از نمونه‌های موفق زیست‌محیطی ایران است.

پیشنهادات راهبردی برای احیای ماهیان رودخانه‌ای:
ایجاد بانک ژن ماهیان بومی و تکثیر در مراکز نیمه‌طبیعی.
آزادسازی پل‌های ماهی‌رو در سدها برای حفظ مسیر مهاجرت.
آموزش جوامع محلی و روستایی در راستای شیوه‌های صیادی پایدار.
حمایت از NGOهای محیط‌زیستی فعال در حوزه رودخانه‌ها.
تدوین قوانین سخت‌گیرانه‌تر برای ورود فاضلاب به منابع آب سطحی.

نتیجه‌گیری: زندگی، دوباره در جریان

بازگشت ماهی‌ها به رودخانه‌های ایران، تنها بازگشت یک گونه نیست؛ بازگشت امید، حیات و تداوم نسل‌هاست. رودخانه‌ای که ماهی در آن می‌رقصد، رودخانه‌ای زنده است. این زنده بودن نه‌فقط برای طبیعت، که برای ما، فرزندان‌مان، و امنیت غذایی و اقتصادی کشور حیاتی است.

بیایید در کنار هم، صدای آرامش‌بخش آب باشیم و آبزیان را دوباره به دامن رودخانه های ایران بازگردانیم.