در تحلیل وضعیت کنونی جامعه ایران و آینده اقتصادی و اجتماعی کشور با دکتر محمدرضا محبوب فر، جامعه شناس و پژوهشگر توسعه و بحران های محیطی به گفتگو  نشسته است که مشروح آن را می خوانید.

® به عنوان سوال اول، تأخیر در احیای برجام و لغو تحریم‌ ها را چگونه ارزیابی می کنید؟

پس از حملات اخیر روسیه به اوکراین و التهاب در بازار جهانی نفت، حال رئیس‌جمهوری آمریکا می ‌گوید ۳۰ کشور جهان همچون ایالات متحده از ذخایر راهبردی نفت خود استفاده خواهند کرد. بایدن در تصمیمی بی ‌سابقه دستور داد تا روزانه تا سقف یک میلیون بشکه نفت از محل ذخیره استراتژیک آمریکا و دست ‌کم به‌ مدت ۶ ماه روانه بازار شود. پس از دستور رئیس جمهوری آمریکا برای استفاده از ذخایر استراتژیک نفتی این کشور،  کشورهای جهان از جمله خاورمیانه از ذخایر راهبردی نفت خود بهره‌ برداری می کنند و درآمدهای نفتی کلانی به نفع پیشرفت و توسعه کشورهای خود و رفاه و آسایش مردم کسب می کنند. رکورد بی‌ سابقه درآمد نفتی کشوری چون عراق در پی بحران اوکراین مثال زدنی است. عراق در ماه مارس ۱۱ میلیارد دلار نفت فروخته است. درآمدهای حاصل از فروش نفت عراق در ماه مارس رکورد زد که از سال ۱۹۷۲ میلادی بی سابقه بوده است. وزارت نفت عراق اعلام کرد: این کشور به عنوان دومین صادرکننده نفت اوپک در ماه مارس صد میلیون و ۵۶۳ هزار و ۹۹۹ بشکه نفت صادر کرده و ۱۱ میلیارد و ۷۰ میلیون دلار درآمد داشته است که بالاترین رقم طی ۵۰ سال گذشته است. قیمت نفت در ماه گذشته میلادی به بالاترین رقم طی ۱۴ سال گذشته رسید اما تولید نفت عراق نیز از سال ۲۰۰۸ بیش از ۱.۲ میلیون بشکه در روز افزایش یافت و این کشور به بزرگترین تولیدکننده نفت اوپک بعد از عربستان تبدیل شده است و میانگین روزانه صادرات به ۳ میلیون و ۲۴۴ هزار بشکه رسیده است. در ایران اما وضعیت متفاوت است؛ تأخیر در احیای برجام و لغو تحریم ‌ها، روزانه حداقل ۱۵۰میلیون دلار به ایران ضرر می ‌زند. مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران با بیان این که کشور از نظر نفت و گاز در رتبه نخست جهان قرار دارد، می گوید: «با این شرایطی که داریم و با این شیوه ‌ای که در حال تولید هستیم حداقل یک قرن دیگر می‌توانیم نفت و گاز را تولید کنیم.» اشاره محسن خجسته ‌مهر به تحریم ها علیه ایران و مستهلک شدن پالایشگاه ها در این کشور و فقدان ثبات سیاسی و اقتصادی و امنیتی داخلی و خارجی و فقدان سرمایه گزاری های بین المللی در منابع نفت و گاز ایران است. این در حالی است که رییس جمهوری اسلامی ایران در اظهار نظری بیان داشته که شرایط فروش نفت خام ایران به قبل از تحریم ‌ها رسیده است. ابراهیم رئیسی گفته پول فروش نفت در دولت او به کشور باز می‌ گردد. سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اوپک، روز ۲۴ اسفند پارسال با انتشار گزارشی، اظهارات رییس جمهور ایران مبنی بر افزایش تولید و قیمت نفت ایران در ماه فوریه را تایید کرد. همزمان با این رویداد، قانون بودجه سال ۱۴۰۱ کل کشور به رئیس ‌جمهور ابلاغ شد و سرانجام ابراهیم رئیسی در اجرای اصل یکصد و بیست و سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، «قانون بودجه سال ۱۴۰۱ کل کشور» مصوب مجلس شورای اسلامی را برای اجرا به سازمان برنامه و بودجه کشور ابلاغ کرد.

® منشأ حذف ارز ترجیحی در بودجه ۱۴۰۱ چیست؟

در خبرها آمده بود که عضو کمیسیون کشاورزی مجلس ایران در یک ادعای خطرناک به پیامدهای حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی در نیمه دوم سال ۱۴۰۰ پرداخته و گفته است «وضعیت از نظر تأمین نهاده‌ ها خوب نبود. بحث حذف ارز ترجیحی هم مطرح شد و علی‌ رغم اینکه هنوز حذف نشده بود ولی اثرات روانی این موضوع بر قیمت نهاده‌ های دامی و کالاهای اساسی باعث شد که این کالاها گران‌ تر به دست مردم برسد.» جلال محمودزاده همچنین با تاکید بر اینکه ذخایر استراتژیک کشور در حال تمام شدن است، می افزاید: «تامین‌ کننده ذرت، سویا و نهاده‌ های دامی هم اوکراین و روسیه بودند که با توجه به وقوع جنگ نتوانستند نیاز ما را تامین کنند و کالاها و ذخایر استراتژیکمان به‌ اندازه ‌ای نبود که جوابگوی نیاز کشور باشد.» وی با انتقاد از اینکه دولت ابراهیم رئیسی در چنین شرایطی برای حذف ارز ترجیحی، خیز برداشته، هشدار داده «مطمئنا در سال ۱۴۰۱ با توجه به ضعف ‌هایی که در مدیریت بازار وجود دارد با کمبود شدید نهاده ‌ها و کالای اساسی و افزایش قیمت کالاهایی مثل روغن، شکر و برنج روبه‌رو خواهیم شد.» محمودزاده، درباره تاثیر حذف ارز ترجیحی بر قیمت گوشت و مرغ هم می گوید: «قیمت نهاده ‌ها آزاد می ‌شود و مجبور خواهیم شد سال آینده گندم موردنیاز را با قیمت ۱۵ تا ۱۷ هزار تومان وارد کنیم. پس قیمت مرغ، کیلویی ۸۰ هزار تومان می ‌شود و پیش‌بینی درباره گوشت قرمز ۳۰۰ هزار تومان است و قیمت نهاده ‌های دامی هم دو برابر خواهد شد. همچنین با حذف ارز ترجیحی شاهد اعتراضات گسترده کشاورزان و دامداران خواهیم بود».

در تحولی دیگر، در ادامه پیش بینی بحران غذایی از سوی عضو کمیسیون کشاورزی مجلس ایران، بحران های اقلیمی در این کشور هم می رود که در سال جاری فاجعه بیافریند و بار دیگر مردم با قطعی های مکرر آب و برق رو به رو شوند. وزیر نیرو در دولت ابراهیم رئیسی اعلام کرده ایران در حال حاضر در تولید و مصرف برق حدود ۱۵ هزار مگاوات کسری تراز دارد. علی اکبر محرابیان در حاشیه بازدید از نیروگاه راشد در تربت حیدریه در تشریح این موضوع گفت که تولید برق در کشور کمتر از میزان مصرف آن است. آمارهای جدید وزارت نیرو که اسفند پارسال منتشر شد نشان می‌ دهد که به رغم هدف ‌گذاری رشد ۳۵۰۰ مگاواتی تولید برق در سال گذشته، تنها ۹۶۵ مگاوات نیروگاه جدید در در این سال راه ‌اندازی شده است. همچنین محرابیان در جای دیگری اعلام کرده است که کشور با کمبود ۱۰ هزار مگاوات در صنعت مواجه است. پس آن طور که ملاحظه می کنید دلایلی که اشاره شد می تواند در کنار تداوم تحریم ها و التهابات بازر دارویی کشور از عوامل حذف ارز ترجیحی باشد.

® شما به کمبود کالاهای اساسی و منابع انرژی در ایران اشاره می کنید. اما این در حالی است که رفتار دیپلماتیک ایران در کشورهای منطقه چیز دیگری می گوید.

اما آنچه که اظهارات مقامات جمهوری اسلامی درخصوص اتمام قریب الوقوع ذخایر استراتژیک و کسری انرژی از جمله برق در منظر افکار عمومی را قابل اهمیت می نماید، حضور وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در لبنان و اظهارات او بوده است. حسین امیرعبداللهیان در سفر اخیر خود به بیروت وعده داده است که ایران مشکل کمبود برق و کمبود گندم در لبنان را حل می کند. او که به نظر می رسد برای تعیین تکلیف پول های آزاد شده ایران در پس توافق احتمالی کشورهای غربی با جمهوری اسلامی و احیای برجام به لبنان سفر کرده است، وعده داده است که کشورهای همسایه ایران از برجام منتفع خواهند شد و جمهوری اسلامی مشکلات اقتصادی لبنان و دیگر کشورهای منطقه را حل می کند. وزیر خارجه جمهوری اسلامی در همین حال از آمادگی ایران برای کمک های همه جانبه به لبنان و تأمین برق و گندم و دیگر نیازهای اقتصادی لبنان خبر داده است. میشل عون، رییس جمهوری لبنان پس از دیدار با وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی اعلام کرده که «تهران وعده داده تا گندم مورد نیاز لبنان را تأمین کند.» همزمان امیرعبداللهیان نیز وعده داد که جمهوری اسلامی مشکل کمبود برق لبنان را حل می‌کند و از آمادگی ایران برای ایجاد دو ایستگاه هزار مگاواتی برق در این کشور خبر داده است. در حساب رسمی توئیتر ریاست جمهوری لبنان آمده است: «حسین امیرعبداللهیان، پس از دیدار با رئیس جمهور عون، بر حمایت کشورش از لبنان در همه زمینه‌ ها به ویژه تامین گندم تاکید کرد و گفت: مذاکرات وین به زودی به نتایج مثبتی منجر خواهد شد.» لبنان بخش عمده گندم خود را تا زمان حمله روسیه به اوکراین، از این کشور خریداری می‌کرد و بانک جهانی هشدار داده است که لبنان یکی از کشورهای در حال توسعه است که در نتیجه با کمبود عرضه گندم در کوتاه مدت مواجه است.

اما وعده‌ های جمهوری اسلامی به لبنان در حالی صورت می‌گیرد که نان و غلات در ایران رکوردی نجومی داشته و مشکلات کمبود و قطعی مداوم برق بارها مردم را کلافه کرده و همچنین طی سال‌ های گذشته بطور مستمر اعتراضات ایرانیان به وضعیت موجود ابعاد وسیع تری پیدا کرده است. ایران در ۲ سال اخیر با بدترین خشکسالی ۵۰ سال گذشته مواجه شده و پیش بینی می شود تولید گندم در سال ۱۴۰۱، ۳۰ درصد از سال گذشته کمتر باشد. تنها در خوزستان در پی سوء مدیریت دولتی در منابع آب، ۸۰ هزار هکتار از گندم‌ های دیم این استان نابود شده است. بر اساس آمار، تنها در ۶ ماهه نخست سال ۱۴۰۰ ایران ۵ میلیون تن گندم وارد کرده است. همچنین خبر می رسد که دلالان ترکیه به شدت در حال خرید آرد از داخل ایران هستند. به علت بحران اوکراین، میزان آرد در ترکیه به شدت کاهش پیدا کرده است و قیمت آن به شدت افزایش یافته است و از آنجایی که آرد در ایران تقریبا با یارانه دولتی، قیمت رایگان دارد، طعمه بسیار خوبی برای ترک ها شده است و دولت ایران هم تاکنون فکر اساسی برای این معضل نکرده است. در صورتی که اگر ادعای اتمام ذخایر استراتژیک ایران واقعیت دارد و یک قحطی در مواد غذایی می تواند قریب الوقوع باشد، باید فروش یا اهدای هرگونه مواد غذایی به خارج از کشور ممنوع اعلام شود. همزمان با افزایش سرسام ‌آور نرخ مواد غذایی و کاهش قدرت خرید مردم، صف‌ های طولانی عرضه محصولات با نرخ دولتی، افزایش یافته است. براساس تصاویری که شهروندان برای رسانه ها ارسال کرده‌ اند، در روزهای تعطیلی سال نو، تعداد زیادی از مردم شهرهای مختلف کشور برای تهیه مایحتاج خانواده با نازلترین قیمت، مجبور شده‌ اند تا ساعت ‌ها در صف‌ های طولانی عرضه مرغ با نرخ دولتی منتظر بمانند. این در حالی است که رییس جمهور ایران معتقد است کمبودی در کالاهای اساسی وجود ندارد. ابراهیم رئیسی که در نخستین سفر خود در سال جدید وارد خراسان رضوی شد، در دیدار با روحانیون این استان گفته ️«مشکلی در زمینه ذخایر کالاهای اساسی وجود ندارد و برنامه دولت برای سال جاری تحقق رشد اقتصادی هشت درصدی است.» اما وعده های مقامات جمهوری اسلامی  حداقل تاکنون متوجه مردم ایران نشده است و امروز اکثر صنف ‌ها معترض هستند و حق هم دارند و بیشتر نارضایتی ‌ها هم سر معیشت و دستمزدها و قول و قرارهای بی پشتوانه بر سر افزایش دستمزدها آن هم بدون پرداختن به رفع گرانی ها و تورم بوده است. هر چند سردرگمی جمهوری اسلامی ایران در تعیین تکلیف برجام مشهود است، مقامات جمهوری اسلامی بطور مداوم در حال رکورد زدن در بیکاری و تورم و گرانی ها هستند و نمی توان حذف کالاهای اساسی از جمله مواد غذایی در سبد معیشت خانوارها را به کافی بودن اقلام اساسی و ضروری مردم تعبیر کرد. اگر ادعای رییس جمهور ایران درباره رسیدن میزان فروش نفت به قبل از تحریم ‌ها و رشد اقتصادی و افزایش درآمدهای نفتی کشور صحت داشته باشد باید ایران از کاهش تحریم ها، برای کمک به پیشرفت و توسعه همه جانبه کشور و بهبود معیشت ایرانیان و رفع تنش های اقلیمی و محیط زیستی کشور استفاده کند. اجرای توافق برجام باعث می ‌شود ایران روزانه بیش از یک میلیون بشکه نفت صادر کند. این روزها برای کشوری به ثروتمندی ایران پذیرفتنی نیست که خدمات اجتماعی و حمایتی دولت در حدی باشد که حتی یک معلول برای بقا و ادامه زندگی مجبور باشد زباله‌ گردی کند یا روستائیان کشورمان مجبور به عبور خطرناک از دره ‌های عمیق با استفاده از سیم بکسل باشند. حتی راهزنی در برخی از جاده ‌های اصلی کشور در همین مسافرت های نوروزی باعث غارت اموال مسافران شد. آحاد مردم ایران باید تمام و کمال تحت پوشش خدمات همه ‌جانبه‌ اقتصادی، درمانی و اجتماعی باشند و رفاه و آسایش آنان تامین باشد. علی نیکزاد، نایب رییس اول مجلس که اخیراً به دمشق سفر کرده در مورد بازسازی و سر‌ و سامان دادن به وضع اقتصادی سوریه و سرمایه‌ گذاری و تقویت زیر‌ساخت ‌های این کشور قول و قرارهایی داده است. این در حالی است که در مسافرت های نوروزی سال جدید، فاجعه در جاده‌های کشور سر باز کرد و هر ساعت ۲ فوتی و ۲۹ مجروح دستاورد سونامی مسافرت های نوروزی امسال بود. به عقیده بسیاری از کارشناسان، کمبود اعتبارات مالی برای بهسازی جاده ها و راه ها و وجود جاده ‌های ناایمن و تولید خودروهای غیراستاندارد از عوامل اصلی تعداد بالای تصادفات جاده ‌ای و مرگ هموطنان بوده اند.

® در این صورت، چه باید کرد؟

مقامات جمهوری اسلامی باید توجه داشته باشند «چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است» و اگر قحطی و فقر غذایی درپی اتمام ذخایر استراتژیک ایران قریب الوقوع است باید اقدامات پیشگیرانه را آغاز کرد و چه بسا دولت های جهان، اقدامات پیشگیرانه را آغاز کرده اند. بررسی بودجه سال ۱۴۰۱ و تاثیر آن بر اقتصاد ایران دلالت از بودجه ‌ای مبهم همراه با کسری همیشگی منابع ارزی می کند. از دستاوردهای این بودجه، نصف شدن واردات دارو در سال ۱۴۰۱ است. با توصیفی که از رویکرد جمهوری اسلامی در مواجهه با رفع تحریم ها و مدیریت اقتصادی و معیشتی جامعه رفت می توان نتیجه گرفت که توافق هم حاصل شود نباید انتظار تغییر شرایط موجود را داشت و حتی وضعیت بدتر می شود. عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی ایران با ابراز ناامیدی از تغییر در وضعیت اقتصاد ایران حتی با امضای برجام، پیش ‌بینی می کند که نرخ دلار به ۴۰ هزار تومان برسد. فریال مستوفی گفته با سیاست‌ های موجود در اقتصاد ایران نمی ‌توان انتظار داشت در سال ۱۴۰۱ و با امضای برجام، تغییری در اقتصاد رخ دهد. با مرور چنین اظهاراتی می توان بیان نمود که این حکمرانی است که باید در کشور ایران به نفع رفاه مردم و ارتقای کیفیت زندگی مردم تغییر پیدا کند. به مقامات کشور پیشنهاد می شود پس از توافق احتمالی و احیای برجام، توافق بعدی با مردم ایران باشد آن هم برای تامین حقوق شهروندی و حقوق بشر و رفاه مردم. دلارهای متعلق به مردم ایران باید مشخص شود که کجا خرج می‌ شوند؟ اگر گفته های رییس جمهور صحت داشته باشد و میزان فروش نفت به قبل از تحریم ها برگشته است و پول صادرات نفت وصول شده است، پس چرا مردم تاثیرات آن را در زندگی خود احساس نمی کنند و رو به روز بر دامنه تورم و گرانی های کشور افزوده می شود. وضعیت ذخایر بنزین کشور و تولید آن هم در هاله ای از ابهام است و اگر مصرف بنزین اینگونه ادامه داشته باشد، دولت عن قریب نسبت به گران کردن آن اقدام می کند. در سال ۱۴۰۱ نمی توان به کنترل قیمت ها امیدوار بود و افسار قیمت ها به زودی از دست دولت در می رود. مردم ایران در گوشه و کنار جهان هم توجه داشته باشند که بدون مطالبه‌گری هدفمند و مداوم از سوی آنان و تعیین سیاست ‌ها و سیاستگذاری مطلوب از سوی جمهوری اسلامی ایران درخصوص اینکه «پول مردم ایران کجا خرج می شود؟» کشوری مطلوب نخواهیم داشت و ادامه وضعیت فعلی کشور به ناکجاآباد ختم می شود!